Fruška gora je tokom Drugog svetskog rata bila žarište otpora fašističkim okupatorima. Tragovi antifašističke istorije upisane su u fruškogorski predeo, naselja, sećanja stanovnika, muzejske postavke i istorijske čitanke. Deo spomenika i znamenitih mesta, belega antifaštičke epopeje, nalaze se duž Patrizanskog puta koji spaja Banstol na istočnoj strani i Vizić i Neštin na zapadnoj strani Fruške gore. Ovo antifašističko nasleđe danas nije u fokusu turističkih tokova koji se kreću duž Patrizanskog puta ka najatraktivnijim lokacijama Nacionalnog parka Fruška gora. Turistička mapa Ustanička Fruška gora ima zato cilj da predstavi spomenike i drugo nasleđe Narodnooslobodilačke borbe (spomen-komplekse, spomen-obeležja, grobna mesta i predanja) upisano u prostor oko Partizanskog puta, te da reafirmiše tradiciju antifašizma, kao nasleđe koje osvetljava današnjicu, i aktualizuje njegovu važanost za turističku ponudu novosadskog područja.
Ustanička i slobodarska Fruška gora (1941-1945)
Drugi svetski rat na teritoriji Kraljevine Jugoslavije započeo je njenim slomom u aprilu 1941. a zatim i njenim komadanjem. Srem je bio deo fašističke, kvislinške Nezavisne Države Hrvatske. Već u jesen iste godine na Fruškoj gori su se formirale prve partizanski jedinice: prvo Fruškogorski, a zatim i Podunavski partizanski odred koji su kanalisali oružanu borbu naroda protiv fašista – ustaša i Nemaca. Sremski partizani su u leto uspešno organizovali prikupljanje žita za potrebe naroda i partizanskih boraca, a u jesen 1942. stvorili slobodnu teritoriju na Fruškoj gori koja je „obuhvatala preko 40 naseljenih mesta“. Tokom velike ofanziva Nemaca i ustaša 1942, 1943. i 1944. masovno je stradalo srpsko stanovništvo, Jevreji, Romi i antifašisti svih nacionalnosti. Stradala je baština srpskog naroda među kojom su bila čitava naselja i fruškogorski manastiri. Spaljeni i raseljeni su Ledinci, Rakovac, Bešenovski Prnjavor, Grgeteg, Velika Remeta, Pribina Glava i Đipša. Oružani okršaji partizana protiv fašista nastavili su se tokom 1943. i 1944. da bi posle oslobođenja Beograda jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i Crvene armije posle proboja Sremskog fronta u aprilu 1945. oslobodile Srem i Frušku goru.
Šezdesetih godina prošlog veka Fruška gora je proglašena područjem od posebnog značaja za Narodnooslobodilačku borbu (NOB) u Vojvodini kada je osnovan Fond za obeležavanje svih mesta značajnih za tu epohu, raspisan idejni konkurs, a prema pobedničkom predlogu arhitekte Milorada Berbakova uređen je veći deo prostornih celina i objekata na Fruškoj gori.
Svetionici slobode
Simbol antifašističke borbe
Spomenik Sloboda na Iriškom vencu najmonumentalniji je simbol Narodnooslobodilačke borbe na Fruškoj gori. Ovo delo vajara Sretena Stojanovića prikazano je publici na Dan ustanka naroda Srbije 7. jula 1951. Prostorno rešenje, zatim figura žene na vrhu obeliska i zbijene grupe partizana na prvom nivou, te prizori borbe i stradanja naroda datih na frizovima jasni su opisi osvajanja slobode. Spomenik Sloboda je reprezentativni primer memorijalizacije II svetskog rata kroz glorifikaciju žrtava koje su podneli civili, te muškarci i žene u partizanskim redovima. Istovremeno, to je afirmacija ideja otpora fašizmu, narodne revolucije i slobode na putu stvaranja i negovanja antifašističke tradicije.
Spomen-obeležje Rohalj baze
Do Drugog svetskog rata tu se nalazio zaselak Stari Divoš gde je živelo dvadesetak rusinskih porodica, a prema prezimenu jedne od njih, u čijoj kući su partizani boravili, prostor je nazvan Rohalj baze. Već u jesen 1941. ovde je bio siguran prostor za partizanske borce i narod Fruške gore. Tu su se nalazile žitne baze, pekara, klanica, radionice za popravku oružja i oruđa, baza za oporavak ranjenika i boraca i povremeno sedište Štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srema. Odavde su polazili transporti za snabdevanje vojvođanskih partizanskih jedinica koje su prešle u Bosnu. Tokom ofanziva fašista protiv partizanskih boraca i naroda prostor Rohalj baza bio je 1942, 1943 i 1944. poprište ogorčenih borbi. U blizini, na Šućakovom izvoru nalazi se Spomen-česma posvećena 2. četi Fruškogorskog partizanskog odreda, čiji je to bio rejon delovanja. Ovde je 1942. osnovana i 5. četa Fruškogorskog partizanskog odreda. Uređenje prostora planski je započeto sedamdesetih godina prošlog veka. Prema projektu arhitekte Milorada Berbakova zaštićeni su zatečeni grobovi partizanskih boraca, izgrađen anfiteatar, rekonstrisana Rohaljeva kuća, gde je smeštena i odgovarajuća izložbena postavka i izgrađen prilazni put.
Od Hajdučkog brega do Letenke
Na izletištu Letenka je danas Škola u prirodi Pokrajinskog zavoda za sport i medicinu sporta smeštena u nekadašnjem Omladinskom naselju Letenka izgrađenom 1975. To je prostor zaštićene prirode unutar Nacionalnog parka Fruška gora. Istovremeno, Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture pod prethodnu zaštitu stavio je objekte, spomenike i grobove u okviru i oko Letenke. U taj korpus spada i grob Spasenije Ignjatović i Makse Perišina pored Partizanskog puta i Spomenik posvećen Fruškogorskom partizanskom odredu na potesu Hajdučki breg u neposrednoj blizini.
Spomen-kompleks Jabuka
Spomen-kompleks Jabuka – „svetionik i cvet slobode ustaničke Vojvodine“ je tokom Drugog svetskog rata bio prostor okupljanja prvih partizana i aktivnosti Fruškogorskog partizanskog odreda i mesto gde je 1943. osnovana 8. vojvođanska narodnooslobodilačka udarna brigada. Tada je širi prostor Jabuke najčešće bio slobodna teritorija, siguran prostor za narodne zbegove, ali i prvomajske proslave, parizansku bolnicu i povremeno sedište Štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srema, te mesto gde se nalazilo partizansko groblje. Prema projektu arhitekte Milorada Berbakova prostor je uređen 1974.
Rakovačka epopeja
Spomenici NOB-a u nevelikom fruškogorskom selu, Rakovac su paradigma oružane borbe protiv ustaša i Nemaca i stradanja naroda tokom odmazde fašista. Spomen-obeležje Kamenolom podignut je na mestu gde su „meštani Rakovca i radnici Kamenoloma svrstani u dve borbene desetine“ u septembru 1941. položili Partizansku zakletvu. Tekst iste ispisan je u untrašnjosti spomenika, a imena poginulih partizanskih boraca svrstana na jednoj tabli, kao i imena pobijenih Rakovčana na dve table, odmah do centralnog spomenika, svedoče razmere stradanja naroda. Ispred su podignute betonske vertikale koje streme u visinu simbolišući uvek prisutnu težnju za slobodom.
U mestu je Spomenik Stručica, rad arhitekte Mirka Krstonošića, koji obeležava mesto gde su u avgustu 1942. poginuli Đorđe Marković i Veljko Paunović komandant i komesar Štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srema, kao i partizanski borac i kurir, Zencel Hunjadi.
Crtica o junakinji i junaku
Borba na život i smrt protiv ustaša i Nemaca u narodnom pamćenju zadržala je mnoge junake i junakinje među kojima su Radinka Vitasović Lepinjica (1924-1943) i Boško Palkovljević Pinki (1920-1942). Radinka Vitasović, skromna devojka iz Laćarka je u julu 1942. postala bolničarka, a zatim i partizanka sa puškom u ruci Fruškogorskog partizanskog odreda. Tokom borbe sa Nemcima kod Neština teško je ranjena, a izdahnula je na putu ka Širokom dolu gde se nalazila partizanska bolnica. Radinkina braća Trivun, Ranko i Stevo takođe su stradali tokom Narodnooslobodilačke borbe, ipak pogibija devetnaestogodišnje partizanke ostavila je neprikosnoveni trag u sećanjima naroda i poeziji inspirisanoj partizanskom borbom, kao što potvrđuje pesma Bogdana Čiplića Na Širokom dolu: … Pod divljakom – kruškom na Širokom dolu, skupila se četa sremskih partizana. Iskopana raka rastvorila krilo. Borac-Lepinjica umrla od rana…
Boško Palkovljević je tokom dvadeset dve godine života uspeo da bude član Okružnog komiteta Saveza komunističke omladine Jugoslavije, jedan od prvih partizana na Fruškoj gori, zamenik komandanta Fruškogorskog partizanskog odreda, onaj koji je, uz nekoliko starijih komunista, uspešno prihvatio komuniste pobegle iz Mitrovačkog zatvora 1941, jedini koji se prihvatio zadatak i uspeo da u januaru 1942. uspostavi kontakt sa Vrhovnim štabom Narodnooslobodilačke borbe i Partizanskih odreda Jugoslavije u Bosni. Ipak, ovi nanizani podaci koje nudi istoriografija ne govore o tome koliko je on u narodnom predanju i sećanju bio div-junak, onaj koji je činio čuda podvizima kao što su dizanje u vazduh zelezničke kompozicije i mosta ili u direktnom sukobu sa fašistima. Njegova pogibija u blizini Širokih ledina 1942. je bila hrabrost i žrtva koju je spremno podneo štiteći narodni zbeg. Smrt borca za slobodu nikad nije konačna, jer san o slobodi živi u njegovim delima. Za narodnog heroja proglašen je još 1943, a njegovi posmrtni ostaci su preneti na Spomen groblje u Sremskoj Mitrovici. U blizini Širokih ledina na mestu njegove pogibije danas je spomen-obeležje.
Tekst: Gordana Stojaković
Glavna literatura:
Duško, M. Kovačević. „Istorija Fruške gore u Drugom svetskom ratu“ u: Fruška gora ur. Nebojša Jovanović. 207-217. Beograd: Zavod za udžbenike, 2007.
Maček, Jovan. Spomenici revolucije Vojvodine. Novi Sad: Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture Vojvodine, 1987.
Spisak spomen-kompleksa i spomen obeležja NOB-a u širem rejonu Patrizanskog puta preuzet je iz Prostornog plana Područja posebne namene Fruška gora (nacrt), JP Zavoda za urbanizam Vojvodine Novi Sad, 2018.