Petrovaradinska tvrđava
Petrovaradinska tvrđava, kao Gibraltar na Dunavu, svojom monumentalnom arhitekturom, kompleksnom fortifikacijom i vojno-strateškim položajem, vekovima dominira nepredvidivim prostorom civilizacijskog razmeđa evropske istorije.
U temeljima Petrovaradinske tvrđave potvrđene su ljudske naseobine još iz paleolitskog doba i, što je posebno značajno, eneolita (oko 3.000 godina p.n.e.), perioda iz koga potiče prvo zemljano utvrđenje sa drvenim palisadama. Potom, prepoznajući superiorni položaj utvrde, svoja utvrđenja na ovom mestu grade Kelti, a za njima i Rimljani. Tokom Srednjeg veka, uspon Ugarske države na ovom prostoru, omogućio je kontrolu nad Petrovaradinskom stenom sve do dolaska Turaka, koji je u svom pohodu na Beč, osvajaju 1526. godine. Više od 160 godina Osmanlije gospodare Tvrđavom na Petrovaradinskoj steni, sve do Velikog bečkog rata i 1691. godine, kada ona posle uporne borbe definitivno prelazi u ruke austrijske carevine.
Konstantna opasnost od kontraudara turske vojske uslovila je efikasnu reakciju Dvorskog ratnog saveta u Beču, u vidu trajnijeg rešenja u odbrani novograničnih oblasti.
Nametala se potreba izgradnje potpuno nove fortifikacije, sposobne da svojim tvrđavskim postrojenjima slomi eventualni prodor turske armade. U tom smislu 1692. godine položen je kamen temeljac savremenom fortifikacionom kompleksu.
Impresivno utvrđenje, sistematski je građeno na tri povezana nivoa: Gornja tvrđava na vrhu Petrovaradinske stene, u podnožju Donja tvrđava– Vaserštat sa Podgrađem, i na južnoj strani istureno utvrđenje – dvorožni bastion Hornverk. Kao najatraktivnije arhitektonsko delo, izgrađene su podzemne vojne galerije, komplikovan odbrambeno-komunikacioni i minski sistem hodnika u dužini od preko 16 km.
Posle dugotrajne gradnje, sa vremenskim prekidima i mnogo ljudskih žrtava, Petrovaradinska tvrđava zvanično je završena 1780. godine. Podignuta kao prvorazredna odbrambena fortifikacija, sa velikim garnizonom od više hiljada vojnika i brojnom artiljerijom, postaje u svojoj kasnijoj istoriji vojno-administartivni centar sa generalnom komandom i brojnim činovničkim aparatom.
Kao izvanredna urbanističko-arhitektonska i kulturno-istorijska vrednost, Petrovaradinska tvrđava se sredinom XX veka demilitarizuje i proglašava spomenikom kulture.
1) STARA RATNA KOMANDA: spratna zgrada na nekadašnjem Paradnom trgu bila je sedište prve, odnosno stare ratne komande vojnog garnizona. Sagrađena je po nalogu barona Hajnriha Nehema, generala i komadanta Tvrđave (1694-1711).
2) VOJNA BOLNICA: Današnji kompleks Vojne bolnice obuhvata prostor i objekte Donje tvrđave, oivičene bastionima sv. Tereze i sv. Josifa. Sastoji se od više objekata građenih u različitim vremenskim periodima, od kraja XVII do sredine dvadesetih godina XX veka. Jezgro kompleksa čini barokni sklop nekadašnjeg franjevačkog samostana, kojem je vremenom pripojena samostanska crkva Sv. Franje, a zatim i zgrada komandanta tvrđave. Pored ovih objekata današnji kompleks Vojne bolnice obuhvata Veliku kasarnu, Izolovani paviljon, barutni magazin Terezija, niz kazamata između Nove i Ispadne kapije, kao i zgradu Stare ratne komande na Trgu vladike Nikolaja.
2.1) ZGRADA KOMANDANTA TVRĐAVE: spratni objekat jedistvene barokne dekoracije, izgrađen je u prvim godinama XVIII veka kao rezidencija komandanta Tvrđave, generala Hajnriha Nehema, čiji porodični grb, uz grb Srema krasi pročelje objekta.
2.2) NOVA RATNA KOMANDA, NEKADA CRKVA SVETOG FRANJE: nekadašnja samostanska crkva izgrađena početkom XVIII veka u stilu baroka, prenamenjena je krajem veka u žitni magazin. U velikoj rekonstrukciji 1807-1809. godine adaptirana je za potrebe Slavonsko-sremske generalne komande. U zidu nekadašnje crkve do danas je sačuvana kamena nadgobna ploča prvog graditelja Tvrđave, inženjerskog pukovnika Mihajla Vamberga (?-1703)
2.3) VOJNA BOLNICA, NEKADA FRANJEVAČKI SAMOSTAN: pravougaone osnove sa unutrašnjim atrijumskim dvorištem i arkadnim tremom, građen je u baroknom stilu od 1699. do 1772. godine. Po nalogu cara Josifa II prenamenjen je u vojnu bolnicu 1786. godine.
2.4) VELIKA KASARNA: spratna zgrada, podignuta u prvoj polovini XVIII veka pod imenom Nova kasarna.
2.5)IZOLOVANI PAVILJON: spratna zgrada, izgrađena 1887. godine u stilu istorizma u neposrednoj blizini Nove kapije. Danas je sedište uprave Vojne bolnice.
3) APOTEKA: prva apoteka u Petrovaradinu otvorena je 1765. godine u Glavnoj, danas Beogradskoj ulici, služeći prvenstveno u vojne svrhe. Od 1802. godine vodio ju je apotekar Franc Šams, rodom iz Češke, koji se bavio prošlošću Petrovaradina i Fruškogorja. Po njegovom odlasku 1817. godine, apoteka je više puta menjala vlasnike. Jedan od njih je bio Teodor Deodato, koji je sakupljao stare knjige, oružje i druge umetničke predmete. Tu su se u svoje vreme okupljale ličnosti od pera – pesnici i književnici. Neko vreme se zvala “Kod zlatnog orla”.
4) SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA SVETOG APOSTOLA PAVLA: za potrebe organizovanja službe Božje za vojnike pravoslavne vere, adaptirana je tadašnja električna centrala 1922. godine, a renovirana i osvećena 1926. godine. Velikom rekonstrukcijom iz 1992/93. godine, po projektu arhitekte Ilije Protića, dobila je današnji izgled u srpsko-vizantijskom stilu.
5) NOVA KAPIJA: Izgrađena je početkom druge polovine XVIII veka kao glavna kapija Vaserštata (Vodenog grada) u osi bedema između bastiona Sv. Franje i Sv. Terezije. Spada u najveće i najlepše petrovaradinske kapije, izvedene u barokno-klasicističkom stilu. Spoljna fasada prema Vaserštatu ima monumentalni središnji deo, u vidu kamenog portika sa trougaonim timpanonom, u kome se nalazi grb Habzburške monarhije. U sklopu kapije sačuvane su autentične prostorije straže, sa dva topovska otvora, kao i delovi mehanizma kojim se podizao i spuštao mobilni segment drvenog mosta.
6) KAPIJA VODENIH ŠANČEVA: nalazi se u trouglastom bedemu – ravelinu, ispred Nove kapije. Kao važan deo odbrambenog sistema, ima potkapiju i produžen stepenasti zid sa stražarama na obe strane, čija je funkcija kontrola prolaza i obezbeđenje sa dunavske strane.
7) VODENI ŠANČEVI: izgrađeni su u drugoj polovini XVIII veka u velikoj rekonstrukciji Donje tvrđave. Jedinstven trostruki pojas vodenih, zamuljenih i suvih šančeva sastavni su deo izuzetno složene anvelope Donje tvrđave koja se sastoji od niza fortifikacijskih objekata spoljne linije odbrane: ravelina, kontragardi, polukontragardi i lineta.
8) KASARNA “TVRĐAVA” NEKADA PAVILJON INJŽENJERSKIH OFICIRA: Masivna dvospratna zgrada, jedinstveno oblikovane fasade, izgrađena je na uglu ulica Beogradske i Nazorove. Objekat je, od nastanka, sredinom XVIII veka, zadržao autentičnu namenu, te je i danas deo vojnog kompleksa u Donjoj tvrđavi.
9) NEKADAŠNJA OFICIRSKA KAFANA “KOD SEDAM IZBORNIH KNEŽEVA”: čuvena vojnička, odnosno oficirska kafana u Podgrađu, popularna je bila bezmalo vek i po. Nalazila se u spratnoj zgradi na uglu današnjeg Trga vladike Nikolaja i Štrosmajerove ulice. Prestala je da radi posle Prvog svetskog rata.
10) NEKADAŠNJA KASARNA ZA SMEŠTAJ FORTIFIKACIJSKIH GRAĐEVINSKIH RADNIKA: prizemna zanatska kasarna za smeštaj građevinskih radnika na fortifikaciji izgrađena je početkom druge polovine XVIII veka, na Rampinom putu, pored samostana Sv. Jurja. Neko vreme u njoj se nalazilo infektivno odeljenje Vojne bolnice. Danas je ovde smešten Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture.
11) SAMOSTAN I ŽUPNA CRKVA SV. JURJA (NEKADAŠNJI JEZUITSKI SAMOSTAN I CRKVA SV. JURJA): Monumentalni objekat, sastoji se od crkve i rezidencije. Crkva je građena (1701-1714) u baroknom stilu i posvećena Sv. Jurju (Georgiju). Sa istočne strane crkve su masivna krila samostana, pravougaone osnove s atrijumskim dvorištem. U celosti je završena 1734. godine. Od ukidanja jezuitskog reda, krajem XVIII veka, samostan postaje rezidencija sa župnom crkvom.
12) BASTION SV. KARLA ILI PROVIJANTSKI BASTION: jugozapadni bastion Donje tvrđave, na obali Dunava nosi ime Sv. Karla. Jednom stranom oslanjao se na porušenu Novosadsku kapiju, drugom na dunavski šanac, gde se nalazila Provijantska kapija sa pristanom za prihvat lađa – šajki, gde se vršio istovar namirnica za opskrbu tvrđave. Izgrađen je početkom druge polovine XVIII veka kao šuplji bastion sa nizom kazamata za zaštitu vitalnih funkcija i objekata Tvrđave.
13) ZGRADA PEKARE ILI DONJI PROVIJANTSKI MAGAZIN: impresivna jednospratnica, deo je važnog graditeljskog sklopa čija osnovna funkcija je bila opskrba Tvrđave. Sastojao se od glavne provijantske zgrade sa pekarom, provijantskog magazina i magazina za smeštaj kola i konja. Izgrađen je u prvoj polovini XVIII veka u stilu baroka. U glavnoj zgradi masivnih zidova i svodova sačuvano je šest peći za hleb, sa dekorativnim kapama odžaka, kao i karakteristična štuko dekoracija u enterijeru.
14) NEKADAŠNJA BISKUPSKA REZIDENCIJA: nakon isterivanja Turaka iz Petrovaradina 1691. godine, obnovljena je Sremska biskupija, koja je 1741. godine preneta u Petrovaradinsku tvrđavu. Rezidencija biskupa bila je smeštena u prostranoj jednospratnici na uglu današnje Beogradske ulice i ulice Lisinskog. Na uglu zgrade, iznad kordonskog venca, sačuvan je kameni grb ovalnog oblika sremskog biskupa Ladislava Serenjija (1733-1752).
15) CENTRALNI ZATVOR SLAVONSKO-SREMSKE GENERALNE KOMANDE U KAZAMATIMA: Zatvor postoji od 1769. godine, a njegove prostorije bile su u kazamatima između bastiona Sv. Karla i Sv. Franje, neposredno uz Beogradsku kapiju.
16) BEOGRADSKA KAPIJA: Jedna od dve (nekad tri) glavne kapije Donje tvrđave smeštena je u kurtini jugoistočnog bastionog fronta, između polubastiona Sv. Benedikta i bastiona Sv. Franje, na glavnom putu prema Sremskim Karlovcima i Beogradu. Izgrađena je početkom druge polovine XVIII veka u barokno-klasicističkom stilu. U fortifikacionom smislu, štitila je prilaz Podgrađu sa južne strane i bila najmoćniji objekat u odbrambenom sistemu Vodenog grada.
17) OFICIRSKI PAVILJON: Dvospratna slobodnostojeća građevina podignuta je u drugoj polovini XIX veka u stilu istorizma, na neizgrađenom prostoru u neposrednoj blizini Beogradske kapije. Bila je namenjena smeštaju oficirskih porodica.
18) ARSENAL DONJE TVRĐAVE: Monumentalna građevina Arsenala, magacina za držanje oružja i ratne opreme, izgrađena je u drugoj polovini XVIII veka na prostoru nastalom nakon rušenja starih bedema Donje tvrđave. Jednospratni objekat svojom četvorokrilnom osnovom, sa atrijumskim dvorištem u središtu, zauzima površinu celog bloka. Zgrada Arsenala građena je u duhu baroka, krajnje svedenog oblikovanja, primerenog specifičnoj nameni objekta.
19) RODNA KUĆA BANA JOSIPA JELAČIĆA: rodna kuća hrvatskog bana i austrijskog grofa Josipa Jelačića (1801-1859) sagrađena je 1745.godine. Ovo je najlepša privatna građevina u Petrovaradinu. Sa karakterističnom visokom mansardom završenom trougaonim timpanonom i ugaonim volutama, predstavlja jedinstven primer arhitekture baroka, ne samo u podgrađu Tvrđave, već i na širem prostoru Vojvodine.
20) ZGRADA ŠAJKAŠKOG BATALJONA: usled stalne opasnosti od Turaka, carica Marija Terezija je 1763. godine osnovala bataljon Šajkaša, sastavljen uglavnom od Srba – graničara. NJihovo sedište je bilo u Donjoj tvrđavi, u Glavnoj ulici, u spratnoj zgradi jedinstvene dekoracije. Iznad lučno zasvođenog ulaza sa simetrično postavljenim figurama lavova, nalazio se grb Šajkaškog bataljona koji se danas čuva u Vojvođanskom muzeju. U niši na spratu nalazi se drvena polihromna skulptura Bogorodice Imakulate sa Hristom.
21) GLAVNA MALTARNICA: velika ugaona jednospratnica dekorativne fasade, u kojoj se, prema istorijskim izvorima naplaćivala “maltarina”, odnosno mostarina za prelaz preko pontonskog mosta. Građena je u drugoj polovini XVIII veka u stilu baroka. Na fasadi Glavne ulice u naglašenoj niši, nalazi se kamena figura Sv. Antuna Padovanskog sa Hristom.
22) MAGISTRAT: zahvata ugao ulica Beogradske i Lisinskog, i jedan je od najstarijih objekata u bloku, građen u prvoj polovini XVIII veka. U prizemlju i na spratu nalazile su se prostorije gradskog načelnika (Burgermeister-a). U periodu od 1934. do 1942. godine, tu je bio smešten arhiv Vojvodine.
23) BARUTNI MAGAZINI: U sklopu Donje tvrđave nalaze se tri tipska barutna magazina smeštena u grkljanu bastiona Sv. Benedikta, Sv. Franje i Sv. Terezije. Građeni su početkom druge polovine XVIII veka i do danas su sačuvali autentičan izgled. Sastoje se od objekta barutnog magazina pravougaone osnove, masivnih zidova, ojačanih kontraforama, i visokog zaštitnog zida – bedema. Ispred Beogradske kapije, u ravelinu Sv. Benedikta nalazi se četvrti barutni magazin, Josif. Sastoji se iz centralnog dela trougaone osnove u kojem je smešten barutni magazin, ojačan zaštitnim zidom, i dva kazamatirana krila sa topovskim otvorima usmerenim ka šancu.
1.) ARSENAL (TOPOVNJAČA ILI MAMULINA KASARNA) je spratna, pravougana građevina sa unutrašnjim atrijumom, izgrađena početkom druge polovine XVIII veka u baroknom stilu. Zauzima centralni položaj na Gornjoj tvrđavi i svojim masivnim korpusom dominira celokupnim prostorom. Služila je za smeštaj i komunikaciju teškog artiljerijskog oruđa, naoružanja i vojne opreme. U Arsenalu je smešten Muzej Grada Novog Sada.
2.) PARADNI PLAC: otvoreni kaldrmisani prostor kvadratnog oblika ispred Arsenala koji je, zbog svoje preglednosti i centralnog položaja, služio za postrojavanje vojnih jedinica i druge paradne, garnizonske i državne svečanosti.
3.) OFICIRSKI PAVILJON: jedna od najstarijih do danas sačuvanih građevina na prostoru Gornje tvrđave. Pod imenom Dupla ili Lefelholcova kasarna građena je početkom XVIII veka u baroknom stilu. Rekonstruisana je početkom 60-ih godina XX veka, po projektu arhitekte Dragiše Brašovana, kada je u prizemlju formiran restoran sa velikom terasom, a na spratu reprezentativni prostor salona gradskog protokola.
4.) TERASA: ispred Oficirskog paviljona nalazi se ekskluzivan prostor terase sa koje se pruža jedinstven pogled na reku Dunav i grad Novi Sad.
5.) JEDNOSTAVNA KASARNA: podignuta je u prvim decenijama XVIII veka, u baroknom stilu. Današnji izgled objekta rezultat je rekonstrucije izvedene sredinom XX veka, kada je uklonjen jugoistočni deo objekta, koji je bio pogođen u savezničkom bombardovanju 1944. godine. Na porušenom delu kasarne otkriveni su temelji branič kule srednjovekovne citadele. Na jugozapadnoj strani, u nivou suterena je niz prostorija, adaptiranih u lokale za potrebe starih zanata i ugostiteljstva.
6.) DUGA KASARNA: Svojim izrazito izduženim korpusom oblikuje prepoznatljivu siluetu Petovaradinske tvrđave. Izgrađena je početkom druge polovine XVIII veka za potrebe smeštaja vojske i vojne administracije. U suterenu, prema Dunavu bile su smeštene radionice i magazini. Danas se tu nalaze umetnički ateljei, a iznad je hotel “Leopold”, “Atelje 61” za izradu tapiserija i Meteorološka stanica.
7.) PROVIJANTSKI MAGAZIN I PEKARA GORNJE TVRĐAVE: izgrađen je u prvoj polovini XVIII veka, kao glavno vojno skladište za hranu Gornje tvrđave, sa tri ukopane zidane hlebne peći. Danas se tu nalazi umetnički atelje i kafe sa noćnim klubom.
8.) TORANJ SA SATOM: podignut je na severnom bedemu Gornjeg Ludvigovog bastiona, polovinom XVIII veka, na mestu prethodno porušenog starog tornja. Originalni satni mehanizam iz XVIII veka, u funkciji je i danas. Kružni brojčanici, prečnika preko tri metra, postavljeni na sve četiri strane tornja, jedinstveni su po tome što velike kazaljke pokazuju sate, a male minute, kako bi ljudi iz Petrovaradina i sa dunavskih lađa iz velike daljine videli koje je doba dana.
9.) STEPENIŠTE ZA GORNJU TVRĐAVU: Ovo dugačko i vijugavo kameno stepenište ima 214 stepenika i povezuje Donju i Gornju tvrđavu. Nekad pravocrtno trasirano, pokriveno drvenom konstrukcijom sa ulaznom kapijom pored crkve Sv. Jurja, rekonstruisano je sredinom XX veka.
10.) GORNJI LUDVIGOV BASTION: podignut na isturenoj severnoj tački Petrovaradinske stene. Bastion nosi ime vojskovođe Ludviga Badenskog (1655–1707) koji je proterao Turke iz Petrovaradina 1691. godine. Gornji bastion je najposećeniji objekat na Tvrđavi, kao izuzetan vidikovac na kome je Toranj sa satom.
11.) DONJI LUDVIGOV BASTION I LUDVIGOVA KAPIJA: Ludvigova kapija podignuta je na stepeništu, na ulazu u poternu – tunel koji prolazi kroz Donji i Gornji Ludvigov bastion. Građena je sredinom XVIII veka u barokno-klasicističkom stilu, izvedena u kombinaciji opeke i kamenih kvadera. Središnji, lučno završen otvor flankiran je pilastrima i završen trougaonim timpanonom.
12.) BASTION SV. JOZEFA: nazvan po caru Jozefu I Habzburškom (1705-1711) za čije se vladavine Tvrđava intezivno gradila. Sa visokih bedema bastiona kontrolisani su glavni komunikacioni pravci i prilazi Donjoj i Gornjoj tvrđavi. U unutrašnjosti bastiona, pored podzemnih vojnih galerija kontraminskog sistema sa puškarnicama, izgrađen je kazamat sa topovskim otvorima kojima je branjena Leopoldova kapija. Danas je u njemu smešten Planetarijum.
13.) LEOPOLDOVA KAPIJA: Severoistočna kapija Gornje tvrđave izgrađena je u drugoj polovini XVIII veka, u osi bedema koji povezuje bastione Sv. Jozefa i Sv. Inoćentija, na trasi tzv. Rampinog puta koji povezuje Donju sa Gornjom tvrđavom. Ime je dobila po caru Leopoldu I Habzburškom (1657–1705). Na kapiji se nalazi ovalni kameni reljef sa grbom austrijske imperije. Iznad grba je upisano geslo Habzburške dinastije VIRIBUS UNITIS (Udruženim snagama) dok je ispod njega uklesana 1694. godina kao uspomena na neuspelu osmansku opsadu Varadina.
14.) KAPIJA CARA KARLA VI: Kapija Karla VI ili spoljna severoistočna kapija Gornje tvrđave izgrađena je u ravelinu ispred Leopoldove kapije. Dugačkim mostom povezana je sa kontraeskarpom i Rampinim putem. Kapija, kao i most, građeni su potkraj XVIII veka. Nosi ime cara Karla VI (1711-1740), oca Marije Terezije. Na pročelju kapije u kamenom vencu uklesana je 1780. godina, koja označava kraj gradnje Tvrđave.
15.) VELIKI RATNI BUNAR: Građen je tokom drugog desetleća XVIII veka, kao integralni deo jedinstvenog vodoopskrbnog sistema Petrovaradinske tvrđave. Nalazi se u središtu ukopane kružne prostorije unutar masivnih stubova koji nose visok kupolast svod sa kružnim ventilacionim otvorom u temenu. Bunar je prečnika gotovo 3,5 m, dubine preko 60 m. Donji delovi bunara zidani su kamenim tesanicima, dok je gornja partija ozidana ciglom. Voda se iz njega vadila vretenom i dalje se raznosila podzemnim hodnicima vodenog puta. Danas je podzemnom galerijom “Vodenog puta” povezan sa prostorom Muzeja Grada Novog Sada u Arsenalu.
16.) BASTION SV. INOĆENTIJA: nazvan je po Svetom Inoćentiju, odnosno papi Inoćentiju XI (1676-1689). Sa bastionom Sv. Leopolda formira najstariji bastioni front Gornje tvrđave, građen od kraja XVII veka. U unutrašnjosti bastiona, nalaze se dva kazamata sa topovskim otvorima u flankama, kojima su branjene Leopoldova i Dvorska kapija.
17.) DVORSKA KAPIJA: Starija od dve glavne kapije Gornje tvrđave smeštena je u osi jugoistočnog bastionog fronta, između bastiona Sv. Leopolda i Sv. Inoćentija, na ulazu u poternu – tunel kroz kurtinu i kavalir. Izgrađena je na mestu glavne branič kule srednjovekovne citadele koja je delom inkorporirana u današnju kapiju. Impozantnih proporcija, kapija je široka 5, visoka 8, a zasvođeni tunel je dugačak 50 metara.
18.) KAVALIR: najviši zaštitni bedem Tvrđave. Građen je početkom XVIII veka po nalogu princa Eugena Savojskog, koji je sa ovog položaja rukovodio Bitkom kod Petrovaradina protiv Osmanlija 1716. godine. Kavalir je poslednja linija odbrane, kao i komandna pozicija zapovednika Tvrđave u rukovođenju njenom odbranom.
19.) BASTION SV. LEOPOLDA: je prvi fortifikacijski objekat podignut na Petrovaradinskoj tvrđavi, kojem je kamen temeljac postavio izaslanik cara Leopolda I (1657-1705), 18. oktobra 1692. godine. Istureni položaj bastiona obezbeđivao je punu kontrolu toka Dunava i njegove leve obale, kao i južnih i istočnih prilaza Gornjoj tvrđavi. U unutrašnjosti bastiona, izgrađen je kazamat sa topovskim otvorima kojima je branjena Dvorska kapija. Danas je u njemu smeštena galerija tapiserija Boško Petrović.
20.) LEOPOLDOV BARUTNI MAGAZIN: je jedan od najstarijih objekata na Tvrđavi, sazidan u prvoj deceniji XVIII veka. Ukopan je u zaleđu bastiona Sv. Leopolda sa severne strane i zaštićen potpornim zidom. Masivni zidovi ojačani su sa šest pari zidanih stubova – kontrafora i nose masivan poluobličasti svod pokriven dvovodnim krovom.
21.) BASTION SV. MARIJE TEREZIJE: imenovan je po carici Mariji Tereziji (1740-1780) za čije je vladavine privedena kraju izgradnja Tvrđave. Najduži je od svih bastiona, oblikovan je u formi dva polubastiona. U dubini severnog polubastiona nalazi se cisterna najstarijeg vodovoda na Tvrđavi, iz XVIII veka. Duž bastiona, na mestu nekadašnjih zemljanih grudobrana, formirano je najlepše šetalište Tvrđave. Ispod bastiona, u steni, nalazi se portal železničkog tunela, koji je prokopan ispod Gornje tvrđave 1883. godine.
22.) KONTRAMISNKI SISTEM GORNJE TVRĐAVE (PODZEMNE VOJNE GALERIJE): izgrađen je na potezu od Gornjeg Ludvigovog bastiona do kontragarde Leopoldovog bastiona i sastoji se od spleta podzemnih vojnih galerija sa prostorijama za smeštaj i boravak posade i ratne opreme. Borbene linije, kombinovane eskarpne i kontraeskarpne galerije, sa nizom puškarnica okrenutim prema rovu i pristupnom putu, međusobno su povezane komunikacionim galerijama, kao i vertikalnim prolazima “liftovima” smeštenim u nišama zidova galerija, opremljene minskim poljima, ukopanim ispod površine rovova. Kontraminski sistem Gornje tvrđave jedna je od najvećih turističkih zanimljivosti Petrovaradinske tvrđave.
23.) MOLINARIJEVA KAPIJA: nalazi se na glavnom kolskom putu za Gornju tvrđavu i sastoji se od dve kapije: unutrašnje, smeštene u ravelinu i spoljne koja prolazi kroz severnoistočno krilo kontragarde. Ispred obe kapije, preko šančeva su bili drveni mostovi koji su danas zamenjeni zemljanim nasipom. Poput svih kapija istog tipa (komunikacione kapije), i ove su otvorene, sa fasadama u vidu dekorativno obrađenih stubova. Kapija je dobila ime po generalu Antonu Molinariju (1821-1904), nekadašnjem komadantu Tvrđave.
24.) RASKRSNICA: ispred Molinarijeve kapije, u podnožju bastiona i kontragarde Sv. Inoćentija, nalazi se kaldrmisani prostor nekadašnjeg rova i unutrašnjeg skrivenog puta na kojem se račvaju putevi za Gornju tvrđavu. Levi kolski put vodi ka Gornjoj tvrđavi kroz Dvorsku kapiju, dok desni put služi kao pešački i vodi ka kapiji cara Karla VI i Gornjoj tvrđavi.
1.) KOMUNIKACIONA I KAMENIČKA KAPIJA: nalaze se u bedemima levog i desnog krila Hornverka, kojima je dvorožni bastion povezan sa fortifikacijskim objektima ostatka kompleksa, na glavnom kolskom prilazu Gornjoj tvrđavi i dalje na Kameničkom putu. Utvrđene su u prvoj polovini XVIII veka, oblikovane po istom modelu kao otvorene kapije sa fasadama u vidu dekorativno obrađenih stubova.
2.) SPOMENIK RODOLJUBIMA STRELJANIM 1914. GODINE: u šancu levog krila Hornverka, pored Komunikacione kapije, nalazi se spomenik Srbima iz Srema koje je streljala austrijska vojska 1914. godine kao odmazdu zbog ulaska srpske vojske u Srem.
3.) JEDNOSPRATNA KASARNA ILI KASARNA HORNVERK: izgrađena je polovinom XVIII veka na jugoistočnoj strani Hornverka. Zgrada je spratna, osnove u obliku latiničkog slova l, sa dužim traktom, postavljenim uporedo sa bedemom, koji povezuje bastione Sv. Karla i Sv. Elizabete. Od sredine 70-ih godina XX veka zgradu koristi Akademija umetnosti.
4.) ISPADNA KAPIJA VELIKOG ŠANCA ILI KAPIJA HORNVERK: izgrađena je u prvim decenijama XVIII veka u baroknom stilu. Nalazi se na izlazu iz tunela – poterne, u osi jugoistočnog bastionog fronta Hornverka i povezuje severni plato sa velikim šancem između kurtine i ravelina Sv. Eugena.
5.) RAVELIN SV. KATARINE: izgrađen je ispred istočnog bedema – fase bastiona Sv. Elizabete, povezan kaponirima sa kontragardama – zaštitnim fortifikacijskim objektima bastiona.
6.) BASTION SV. ELIZABETE: jugoistočni bastion Hornverka, izgrađen je u prvim decenijama XVIII veka. Bedemima levog krila povezan je sa fortifikacijskim objektima Gornje tvrđave. U dubini bastiona, pored eskarpnih galerija kontraminskog sistema, ukopan je i kazamat sa topovskim otvorima, usmerenim prema šancu.
7.) BASTION SV. KARLA: jugozapadni bastion Hornverka izgrađen je u prvim decenijama XVIII veka. Istureni položaj bastiona ojačan podzemnim vojnim galerijama kontraminskog sistema izgrađenim u eskarpi i kazamatiranim tzv. Švapskim baterijama,, smeštenim ispred zapadne fase (bedema), obezbeđivao je punu kontrolu toka Dunava i glasije, kao i južnih prilaza Tvrđavi. U dubini bastiona smešten je i ukopani kazamat sa topovskim otvorima kojima je branjen glavni šanac i ispadna kapija.
8.) RAVELIN SV. EUGENA : istureni fortifikacioni objekat trougaone forme izgrađen ispred kurtine, između bastiona Sv. Karla i Sv. Elizabete, radi sprečavanja probijanja breša i zaštite Ispadne kapije velikog šanca.
Tvrđavski šančevi i minska polja
Gornja tvrđava i Hornverk, opasani su višeslojnim, suvozemnim, oštrougaonim i prostranim šančevima, koji se nalaze između bastiona, ravelina i kontragarda, koji stepenasto silaze prema podnožju, šireći se do spoljašnjih tranšeja oko cele fortifikacije. Njihova funkcija u miru je manevarska, a u ratu odbrambena. Petrovardinska tvrđava je pored Anteverpena imala najveći minski sistem na svetu, ukopan ispod šančeva i projektovan da regulisanim eksplozijama masovno uništava neprijateljsku vojsku.
Vodeni šančevi
Nastali su u prvoj polovini XVIII veka kao isturena instalacija za zaštitu Donje tvrđave, odnosno Vodenog grada. To je kompleksan sistem oštrougaonih masivnih bedema i kanala sa brojnim fortifikacionim objektima, koji okružuju Tvrđavu prema Dunavu i kao višestruki odbrambeni pojas koristio je nivo reke kao prirodnu prepreku.